Historia kształtowania przestrzeni publicznych dla dzieci ma już niespełna 200 lat, a jej analiza pokazuje, jak różnorodnie rozumiano potrzebę aranżowania takich miejsc. Dyskusje dotyczące idealnego placu zabaw toczą się także współcześnie, a uczestnikami tych debat są projektanci, rodzice, nauczyciele, inwestorzy, a niekiedy i same dzieci.
Przemierzając ulice naszych miast, spotykamy wiele tzw. katalogowych placów zabaw, których kompozycja składa się z atestowanych elementów od konkretnych producentów, jednak coraz częściej spotkać możemy również rozwiązania niestandardowe, niekiedy zupełnie pozbawione klasycznych elementów zabawowych, w zamian wykorzystujące m.in. zróżnicowane ukształtowanie terenu czy walory przyrodnicze okolicy.
Nie istnieje prosta instrukcja, która zapewniłaby sukces w tworzeniu miejsc rekreacji dziecięcej. Warto jednak w trakcie planowania placu zabaw uwzględnić kilka aspektów, które mają istotne znaczenie dla funkcjonowania tego typu przestrzeni.
Według tego schematu idealny plac zabaw jest wypadkową trzech obszarów postrzegania publicznych przestrzeni zabaw dziecięcych, które reprezentowane są przez trzy grupy społeczne – rodziców opowiadających się przede wszystkim za bezpieczeństwem, pedagogów stawiających na różnokierunkowy rozwój (fizyczny i psychiczny) oraz dzieci, które wybierają miejsca „dzikie”, przygodowe. Umiejętne połączenie tych trzech jakże różnych rzeczywistości może stać się podstawą wykreowania przestrzeni bliskiej ideałowi.
Dobrze zorganizowany plac umożliwia szerokie spektrum zabaw – wspomagających rozwój ruchowy, społeczny, naukę oraz zabawy tematyczne. Ponadto jednym z ważniejszych czynników wpływających na atrakcyjność placu jest wspieranie rozwoju dziecka poprzez różne wyzwania i pozwalanie na odkrywanie własnych możliwości. Środowisko zabawy powinno także umożliwiać wprowadzanie zmian adekwatnych do różnorakich aktywności zabawowych. Ważna jest zatem elastyczność kompozycji i wprowadzanie do przestrzeni elementów zmiennych, które można modyfikować i nimi manipulować.
Potrzeby poszczególnych grup wiekowych
Rozwój człowieka jest procesem dynamicznym, a kolejne etapy dorastania charakteryzują się innymi cechami i prawidłowościami. Dzieci z różnych grup wiekowych inaczej postrzegają atrakcyjność placu zabaw. Świadomość tych różnic i wynikających z nich odmiennych preferencji pozwala aranżować miejsca sprzyjające aktywności zabawowej i rekreacyjnej poszczególnych grup wiekowych dzieci i młodzieży.
Najmłodsi, ale już samodzielni użytkownicy placów zabaw, to dzieci w wieku 3–6 lat, które wykazują bardzo silną potrzebę uczenia się, odkrywania rzeczy nowych i pogłębiania relacji z rówieśnikami, dlatego na placach zabaw interesują się przede wszystkim takim elementami jak labirynty, miejsca zabaw zespołowych (np. łąki, stoliki z krzesełkami), wiklinowe szałasy, różnego rodzaju domki (umożliwiające chowanie się, ale także zabawy polegające na odgrywaniu różnych ról), ścieżki bosych stóp i piaskownice.
Dzieci starsze, w grupie wiekowej obejmującej okres 7–11 lat, pragną wyrażać siebie oraz podejmować działania związane ze wzmożoną aktywnością fizyczną. Towarzyszy temu potrzeba odkrywania własnych talentów i predyspozycji do różnego rodzaju aktywności i działań. Place zabaw odpowiadające na potrzeby tej grupy dzieci oferują urządzenia pozwalające na wykonywanie różnorakich doświadczeń (np. fizycznych, chemicznych), elementy umożliwiające wydobywanie dźwięku, przyrządy gimnastyczne (drabinki, liny, równoważnie, itp.), miejsca do gier i zabaw zespołowych.
Młodzież i dzieci w wieku 12–16 lat to osoby przeżywające często bunt, któremu towarzyszy poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie. Młodzi ludzie borykają się niekiedy z dylematami dotyczącymi istoty ich życia i funkcjonowania. Właściwie zorganizowane przestrzenie, oferujące m.in. murki i ścianki do graffiti, skatepark, ścianki wspinaczkowe oraz miejsca gier zespołowych, mogą pomagać w niwelowaniu napięć, towarzyszących dorastającej osobie.
Bezpieczeństwo czy kontrolowane ryzyko
Zgodnie z prawem obowiązującym w Polsce place zabaw są obiektami małej architektury i jako takie podlegają kontroli nadzoru budowlanego. Jako obiekty budowlane powinny spełniać wymagania ustawy z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 1994 r. nr 89 poz. 414, ze zm.). Dotyczy to także podstawowych wymogów bezpieczeństwa, jakie powinny spełniać obiekty małej architektury.
Bezpieczeństwo na placu zabaw dotyczy w szczególności trzech aspektów – bezpiecznego sprzętu, bezpiecznego zagospodarowania terenu i bezpiecznego użytkowania (A. Pawlikowska-Piechotka, „Przestrzeń rekreacji dziecka w mieście”, Wydawnictwo Innowacyjne Novae Res, Gdynia 2011). Debata dotycząca bezpieczeństwa na polskich placach zabaw stała się szczególnie ważna po 2004 r., kiedy Polska przyjęła członkostwo UE i tym samym została zobowiązana do wprowadzenia i przestrzegania europejskich norm prawnych (EN 1176 i EN 1177), precyzyjnie regulujących kwestie bezpieczeństwa na placu zabaw. Od tego czasu normy te systematycznie ulegały zaostrzaniu, aż na placach zabaw w zasadzie zupełnie wyeliminowano wszelkie ryzyko. Taka sytuacja spotkała się wkrótce z krytyką. Wielu badaczy placów zabaw wskazuje na konieczność doświadczania przez dziecko niebezpieczeństwa, które nie zagraża jego życiu ani w sposób znaczący zdrowiu. Dzięki styczności z sytuacjami trudnymi młody człowiek przygotowuje się do radzenia sobie w sytuacjach trudniejszych, które mogą go spotkać w normalnym, codziennym życiu. Dobitnie wyraził to Günter Beltzig, pisząc, że „Bezpieczne place zabaw są groźne!” (G. Beltzig, „Wielka księga placów zabaw. Typoscript”, Wrocław 2011).
W 2006 r. w Polsce powstało Centrum Kontroli Placów Zabaw kompleksowo zajmujące się problematyką bezpiecznej zabawy w ogólnodostępnych obiektach przeznaczonych do zabawy dziecięcej. Działalność Centrum skupia się na doradztwie, konsultacjach i szkoleniach w zakresie projektowania placów zabaw pod kątem ich zgodności z normami. Ponadto jednostka ta wykonuje m.in. kontrole pomontażowe placów zabaw przed oddaniem ich do użytku, badanie nawierzchni amortyzującej, ocenę bezpieczeństwa istniejącego placu zabaw (z uwzględnieniem aspektu kontrolowanego ryzyka), przeglądy okresowe placów zabaw oraz (co jest szczególnie interesujące dla projektantów placów zabaw) wydaje certyfikaty dla nietypowych placów zabaw.
W 2008 r. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydał publikację pt. „Bezpieczny plac zabaw: poradnik dla administratorów i właścicieli”, która skupia się na kwestiach technicznych i prawnych związanych z bezpieczeństwem. W sposób syntetyczny i kompleksowy porusza poszczególne kwestie związane z prawidłową organizacją placów zabaw. Odnosi się także do kwestii prawnych dotyczących polskich wersji europejskich norm związanych z placami zabaw, tj. PN-EN 1176 i PN-EN 1177.
Nietypowe miejsca zabaw dla dzieci
Znaczne nasycenie przestrzeni publicznych typowymi placami zabaw, konstruowanymi z wykorzystaniem gotowych urządzeń zabawowych, dostępnych w katalogach producentów placów zabaw, wywołuje coraz liczniejsze sprzeciwy lokalnych społeczności, które zwracają uwagę na potrzebę tworzenia miejsc alternatywnych, bardziej przygodowych i oryginalnych.
Świadomość narastających problemów ekologicznych i postępującej elektronizacji życia współczesnych dzieci sprawia, że coraz liczniejsze są inicjatywy na rzecz tworzenia „ogrodów”, a nie „placów” zabaw. Myślą przewodnią działań na rzecz tzw. naturalnych placów zabaw stały się słowa amerykańskiej dziennikarki i profesor Uniwersytetu w Bostonie, Ellen Ruppel Shell: „Zapomnij o huśtawkach, ważkach i betonowych żółwiach, aby osiągnąć sukces, plac zabaw należy wyposażyć w kilka błotnistych dołków. Dzieciaki nie potrzebują sprzętu do zabawy, one potrzebują możliwości (szansy) do zabawy”. Naturalne place zabaw to przestrzenie, wyposażone przede wszystkim w elementy naturalne, takie jak ziemia, piasek, żwir, głazy narzutowe, kamienie, rośliny i zwierzęta. Przestrzenie te oferują przede wszystkim swobodne obcowanie z przyrodą, która pozytywnie wpływa na zdrowie i samopoczucie człowieka, gdyż m.in. tworzy korzystny mikroklimat, pobudza wszystkie zmysły, pomaga rozwijać zdolności manualne i intelektualne oraz staje się inspiracją dziecięcych fascynacji i działań twórczych. Kontakt z naturą sprawia również, że dzieci uczą się ją szanować.
Obok naturalnych placów zabaw coraz częściej pojawiają się także tzw. autorskie place zabaw, których kompozycja i forma poszczególnych elementów skupia się wokół jednego tematu. Jeśli jest to możliwe, temat ten jest bezpośrednio związany z lokalizacją danego miejsca i odnosi się do lokalnych walorów (np. przyrodniczych) lub tradycji (np. kulturowych). Są to realizacje tworzone przez architektów i architektów krajobrazu, prezentujące oryginalne rozwiązania i modny design. Pozytywnym przykładem tego typu działalności są projekty i realizacje krakowskiej pracowni k., która tworzy miejsca niepowtarzalne, wpisane w otoczenie, odpowiadające na potrzeby lokalnej społeczności, pozwalające na modyfikacje i wypełnione roślinnością oraz naturalnymi materiałami. Sami autorzy o sowich realizacjach mówią, że są to „nieplace zabaw”.
Czy katalogowy musi oznaczać nieciekawy
Pomimo wzrastającej popularności nietypowych placów zabaw nie wydaje się, aby te katalogowe miały wkrótce całkowicie zniknąć z krajobrazów naszych miast. Warto zatem uwzględnić kilka istotnych aspektów, które sprawią, że plac zabaw stworzony z popularnych, ogólnie dostępnych obiektów będzie także miejscem atrakcyjnym, przygodowym, umożliwiającym różnorodną aktywność i wspierającym prawidłowy rozwój.
Tradycyjny plac zbaw nie powinien być pozbawiony elementów naturalnych, które mogą występować równolegle z tymi katalogowymi. Można wyróżnić tu cztery kategorie:
- ukształtowanie terenu – zapewniając zróżnicowane ukształtowanie powierzchni, wprowadzając różnego rodzaju wzniesienia, wały, skarpy czy obniżenia terenu, wprowadzamy dynamikę, która jest atrakcyjna i stwarza wiele nowych okazji do zabawy w każdej, nawet silnie ograniczonej przestrzeni;
- nawierzchnie – tam, gdzie jest to możliwe, warto nawierzchnie syntetyczne zamieniać na nawierzchnie naturalne (piasek, żwir, wióry), które także posiadają właściwości amortyzujące upadek, a jednocześnie są rozwiązaniem ekologicznym i kreatywnym (piasek i kamienie są jednym z ulubionych materiałów wykorzystywanych do zabawy twórczej dzieci);
- rośliny – warto nimi otaczać elementy zabawowe, za ich pomocą wydzielać strefy i zapewniać miejsca zacienione; należy pamiętać o piętrowości roślin (drzewa, krzewy, byliny) oraz o doborze gatunkowym zapewniającym bezpieczeństwo (uwaga na rośliny trujące) i możliwości zabawowe (np. kasztany czy żołędzie);
- woda – coraz cieplejsze lata, jakich doświadczamy w naszym kraju, zachęcają do wprowadzania elementów umożliwiających zabawę wodą – przelewanie, sterowanie, chlapanie, zwilżanie piasku itp.
Poza walorami przyrodniczymi prawidłowo zorganizowany plac zabaw powinien uwzględniać naturalny rytm zabawy, wyrażony w kompozycji elementów, stanowiącej rodzaj ścieżki zabawy zmierzającej do strefy docelowej, którą może stać się np. duże pole piaskowe z elementem wodnym. Dość oczywistą, choć często pomijaną, zasadą jest unikanie powielania stref o tej samej funkcji, co niekiedy powoduje brak zainteresowania wśród odwiedzających dany plac zabaw. Warto pamiętać, że często najprostsze rozwiązania są najbardziej wartościowe – zapewnienie dzieciom fragmentu niezagospodarowanego trawnika umożliwiającego gry i zabawy zespołowe może okazać się atrakcyjniejsze niż nasycenie przestrzeni zbyt dużą ilością elementów oferujących jedynie powtarzalne rodzaje aktywności.
Podsumowanie
Projektowanie atrakcyjnych, rozwijających placów zabaw dla dzieci jest zadaniem ważnym i trudnym. Wymaga uwzględnienia aspektów bezpieczeństwa oraz współczesnych wyzwań społecznych i środowiskowych. Zastosowanie podstawowych zasad kreowania tych przestrzeni pozwala na stworzenie miejsca efektownego i popularnego niezależnie od obranego przez nas kierunku projektowego (naturalny, autorski czy tradycyjny plac zabaw).
dr Agata Gajdek