Bezpieczeństwo pożarowe wielorodzinnych budynków mieszkalnych to bardzo złożone zagadnienie. Aby płynnie poruszać się po podstawowych przepisach, należy sięgnąć do różnych źródeł. Podpowiadamy: gdzie uregulowano podstawowe wymagania ochrony przeciwpożarowej, kto jest odpowiedzialny za stan ochrony przeciwpożarowej, kto, jak i z jakimi organami może załatwiać sprawy związane z zapewnieniem ochrony przeciwpożarowej oraz dlaczego w obszarze ochrony przeciwpożarowej przepisy działają wstecz.
Zgodnie z art. 3 z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. z 2020 r. poz. 961 ze zm., dalej: uop) osoba fizyczna, osoba prawna, organizacja lub instytucja korzystające ze środowiska, budynku, obiektu lub terenu są obowiązane zabezpieczyć je przed zagrożeniem pożarowym lub innym miejscowym zagrożeniem. Właściciel, zarządca lub użytkownik budynku, obiektu lub terenu, a także inne wymienione wyżej podmioty, ponoszą odpowiedzialność za naruszenie przepisów przeciwpożarowych, w trybie i na zasadach określonych w innych przepisach. Właściciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu, zapewniając ich ochronę przeciwpożarową, na podstawie art. 4 ust. 1 uop jest obowiązany:
- przestrzegać przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych;
- wyposażyć budynek, obiekt budowlany lub teren w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice;
- zapewnić konserwację oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie;
- zapewnić osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie bezpieczeństwo i możliwość ewakuacji;
- przygotować budynek, obiekt budowlany lub teren do prowadzenia akcji ratowniczej;
- zapoznać pracowników z przepisami przeciwpożarowymi;
- ustalić sposoby postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia.
Szczegółowe wymagania w tym obszarze zostały określone w następujących rozporządzeniach ministra właściwego do spraw wewnętrznych:
- rozporządzeniu z 7 czerwca 2010 r. Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. nr 109 poz. 719 oraz z 2019 r. poz. 67),
- rozporządzeniu z 24 lipca 2009 r. Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych (Dz.U. z 2009 r. nr 124 poz. 1030).
Jednocześnie przy projektowaniu, budowie i przebudowie oraz przy zmianie sposobu użytkowania budynków oraz budowli nadziemnych i podziemnych spełniających funkcje użytkowe budynków, a także do związanych z nimi urządzeń budowlanych, stosuje się przepisy rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2019 r. poz. 1065 oraz z 2020 r. poz. 1608). Są to przepisy wydane na podstawie ustawy z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 1994 r. nr 89 poz. 414 ze zm.), zatem podstawowe kompetencje organów w zakresie nadzoru nad ich przestrzeganiem muszą wynikać z tej właśnie ustawy. Główna rola w tym obszarze należy do organów nadzoru budowlanego, organy Państwowej Straży Pożarnej działają tu w ograniczonym zakresie, np. realizując tzw. „odbiory” (art. 56 upb).
Kto i za co odpowiada
Przepisy art. 4 ust. 1 i ust. 1a uop wskazują, że to właściciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu jest zobowiązany zapewnić ochronę przeciwpożarową budynku, obiektu budowlanego lub terenu, z zastrzeżeniem, że w przypadku, gdy zawarta została umowa cywilnoprawna ustanawiająca zarząd lub użytkowanie, stosownie do jej zapisów obowiązki i zadania w rozpatrywanym obszarze przejmuje je w całości lub w części zarządca lub użytkownik danego budynku, obiektu budowlanego lub terenu.
W przypadku budynków mieszkalnych wielorodzinnych za stan ochrony przeciwpożarowej odpowiada:
- spółdzielnia mieszkaniowa – na podstawie art. 1 ust. 3 ustawy z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 1465, dalej: usm) ma obowiązek zarządzania nieruchomościami stanowiącymi jej mienie lub nabyte na podstawie ustawy mienie jej członków, ponadto zgodnie z art. 1 ust. 7 usm oraz art. 48 § 1 ustawy z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2020 r. poz. 275, dalej: ups) zarząd spółdzielni kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na zewnątrz, właściwy sposób reprezentacji określają przepisy art. 54 i art. 55 ups;
- wspólnota mieszkaniowa – na podstawie art. 6 ustawy z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 1994 r. nr 85 poz. 388 ze zm., dalej: uwl)) ogół właścicieli, których lokale wchodzą w skład określonej nieruchomości, tworzy wspólnotę mieszkaniową, która może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozwana, ponadto zgodnie z art. 20 i art. 21 uwl zarząd wspólnoty mieszkaniowej kieruje sprawami wspólnoty mieszkaniowej i reprezentuje ją na zewnątrz oraz w stosunkach między wspólnotą a poszczególnymi właścicielami lokali,
- wspólnota mieszkaniowa do 3 lokali („mała” wspólnota mieszkaniowa) – działająca na podstawie przepisów ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16 poz. 93 ze zm.) i ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296 ze zm.).
W przypadku budynków mieszkalnych wielorodzinnych za stan ochrony przeciwpożarowej odpowiadają odpowiednio spółdzielnie mieszkaniowe oraz wspólnoty mieszkaniowe, jednak co do zasady ich pojedynczy członkowie nie posiadają umocowania prawnego do załatwiania z organem ochrony przeciwpożarowej spraw w tym zakresie. W tych sprawach występować może zarząd lub osoba odpowiednio upoważniona.
Działalność organów
Zgodnie z art. 7 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78 poz. 483 ze zm., dalej: konstytucja) organy władzy publicznej mogą podejmować działania, które są ściśle określone w przepisach prawa. Zasada ta została określona również w art. 6 ustawy z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 256 ze zm., dalej: kpa), zgodnie z którym organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa.
Zatem organ administracji publicznej może tylko to, na co pozwala mu przepis (zupełni inaczej niż obywatel, który może wszystko to, czego prawo mu nie zabrania). Załatwiając sprawy urzędowe, należy zatem mieć na względzie tę zasadę. Organy zobowiązane są do przestrzegania swojej właściwości miejscowej i rzeczowej i nie podejmą działań, nawet jeśli wnosi o to obywatel, jeżeli przepisy nie przewidują zadziałania przez nie w żądany sposób. Ustawodawca zabezpieczył w ten sposób obywatela przed samowolą urzędników i nadużywaniem władzy. Działania podjęte przez organ bez podstawy prawnej czy z przekroczeniem właściwości z mocy prawa są nieważne.
Organem właściwym w zakresie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów przeciwpożarowych jest właściwy miejscowo komendant powiatowy/miejski PSP. To do niego należy kierować korespondencję, jeżeli uważamy, że gdzieś nie są przestrzegane przepisy przeciwpożarowe, to jego przedstawiciele prowadzą kontrole przestrzegania przepisów przeciwpożarowych, w końcu to on wydaje i egzekwuje decyzje w sprawie usunięcia uchybień w przestrzeganiu tych przepisów.
Nie przyniesie żadnego skutku kierowanie „na wszelki wypadek” korespondencji do organów wyższej instancji, żeby „przypilnowały”, czy komendant powiatowy dobrze działa. Organy wyższej instancji ocenią to w odpowiednim czasie. W tym właśnie celu ustawodawca dał obywatelowi dwa bardzo silne narzędzia – dwuinstancyjne postępowanie administracyjne i skargę.
Regulacje dotyczące nadzoru instancyjnego, obowiązujące w postępowaniach administracyjnych prowadzonych przez organy PSP, zostały zawarte w przepisach kpa, ustawy z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm., dalej ppsa), oraz ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. z 2020 r. poz. 1123 ze zm., dalej: upsp).
Dwuinstancyjność postępowania
Postępowanie administracyjne jest dwuinstancyjne (art. 15 kpa). Organem PSP właściwym do nadzorowania przestrzegania przepisów przeciwpożarowych (art. 13 ust. 6 pkt 11 upsp) i prowadzenia w tym obszarze postępowań administracyjnych w pierwszej instancji jest komendant powiatowy/miejski PSP (art. 11a ust. 1 upsp). Od decyzji wydanej w pierwszej instancji służy stronie odwołanie tylko do jednej instancji (art. 127 § 1 kpa). Właściwy do rozpatrzenia odwołania jest organ administracji publicznej wyższego stopnia (art. 127 § 2 kpa), którym zgodnie z art. 11a ust. 2 pkt 1 upsp jest komendant wojewódzki PSP. Zresztą w decyzji stronę informuje się o tym, kiedy (w jakim terminie) i do kogo można złożyć zażalenie.
Jeżeli zobowiązany do zapewnienia ochrony przeciwpożarowej nie zgadza się z decyzją komendanta powiatowego PSP, może się od niej odwołać do komendanta wojewódzkiego PSP. I tu nie koniec, jeżeli strona uzna, że organ I i/lub II instancji działał niezgodnie z przepisami prawa administracyjnego lub materialnego, może złożyć do wojewódzkiego sądu administracyjnego skargę na decyzję administracyjną.
Obywatelowi, jeżeli uzna, że doszło do: zaniedbania lub nienależytego wykonywania zadań przez właściwe organy albo przez ich pracowników, naruszenia praworządności lub interesów skarżących, a także przewlekłości lub biurokratycznego załatwianie spraw, zawsze przysługuje skarga (nie mylić ze skargą na decyzję administracyjną do sądu). Skargi składa się do organów właściwych, zazwyczaj wyższego stopnia (szczegóły określa art. 229 kpa). Sposób załatwienia skargi nie podlega kontroli instancyjnej lub sądowej, wyjątek stanowią skargi, o których mowa w art. 233-235 kpa.
Przepisy działające wstecz
Celem przepisów przeciwpożarowych jest zapewnienie w każdym czasie bezpieczeństwa ludzi i mienia, mamy więc tu do czynienia, ze względu na ważny interes publiczny, z retrospektywnym działaniem prawa.
Retrospektywne działanie prawa oznacza bezpośrednie jego stosowanie od chwili wejścia w życie nowych przepisów, pod warunkiem, że regulują zdarzenia (bądź stosunki prawne) o charakterze otwartym, ciągłym. Chodzi zatem o takie stosunki, które nie znalazły jeszcze swojego zakończenia („stosunki w toku”), które powstały pod rządami dawnego prawa i trwają dalej, po wejściu w życie nowych przepisów. W celu zapewnienia bezpieczeństwa obywateli, chronionego przez art. 5 konstytucji, uzasadnione jest wprowadzanie nowych, skuteczniejszych środków ochrony przeciwpożarowej umożliwiających ochronę zdrowia i życia ludzkiego. Ustawodawca musi bowiem mieć możliwość dostosowania także istniejących budynków mieszkalnych do nowych wymogów ochrony przeciwpożarowej, wynikających np. z postępów w nauce (nowe skuteczniejsze środki ochrony przeciwpożarowej) czy zwiększenia zagrożeń pożarami – zagęszczenie zabudowy, wzrost zaludnienia itp.
Orzecznictwo sądowoadministracyjne i Trybunału Konstytucyjnego jest w tym obszarze zgodne, że zapewnienie bezpieczeństwa obywateli jest wartością konstytucyjną, ocenianą jako ważniejsza względem zakazu wstecznego działania prawa, który nie ma zresztą charakteru absolutnego.
Z tego względu, jeżeli zostanie ustalone, że istniejące budynki nie spełniają aktualnych norm w zakresie bezpieczeństwa pożarowego, właściwy komendant powiatowy/miejski PSP, niezależnie od tego, czy budynek jest stary (wybudowany i oddany do użytkowania w okresie obowiązywania przepisów już nieaktualnych), czy też nowy, ma prawo wydać decyzję nakazującą usunięcie stwierdzonej nieprawidłowości.
Wyjątki
Nie należy jednak się załamywać; ustawodawca przewidział, że może dojść do sytuacji, w której nowe obowiązki z zakresu ochrony przeciwpożarowej będą trudne lub bardzo trudne do realizacji. W określonych przypadkach jest możliwość zastosowania rozwiązań zamiennych. Zgodnie z art. 6a uop wymagania ochrony przeciwpożarowej dotyczące obiektów budowlanych lub terenów mogą być w przypadkach określonych w przepisach dotyczących ochrony przeciwpożarowej spełnione w sposób inny niż określony w tych przepisach, jeżeli proponowane rozwiązania zamienne w stosunku do wymagań ochrony przeciwpożarowej ograniczają możliwość powstania pożaru, a w razie jego wystąpienia:
- zapewniają zachowanie nośności konstrukcji przez określony czas,
- zapewniają ograniczenie rozprzestrzeniania się ognia i dymu wewnątrz obiektu budowlanego,
- zapewniają ograniczenie rozprzestrzeniania się pożaru na sąsiednie obiekty budowlane lub tereny przyległe,
- zapewniają możliwość ewakuacji ludzi lub ich uratowania w inny sposób,
- uwzględniają bezpieczeństwo ekip ratowniczych.
bryg. Ariadna Koniuch
naczelnik Wydziału Nadzoru Prewencyjnego Biuro Rozpoznawania Zagrożeń
Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej