Transformacja społeczno-gospodarcza, szczególnie w ośrodkach silnie związanych z tradycyjnymi dziedzinami przemysłu, w wielu przypadkach skutkowała degradacją w warstwie społecznej, ekonomicznej i przestrzennej. Dlatego miasta podejmują działania, aby zapobiec pogarszającej się sytuacji i zmienić wizerunek dzielnicy czy miasta. Dla wielu samorządów rewitalizacja stała się zadaniem priorytetowym. Jest także długofalowym wyzwaniem stojącym przed Katowicami.
Lokalny Program Rewitalizacji (LPR) Miasta Katowice na lata 2016–2022 jest dokumentem służącym kompleksowej rewitalizacji obszarów zdegradowanych. Zawiera pogłębioną diagnozę stanu miasta, cele i kierunki rewitalizacji, definiuje system wdrażania, monitoringu, aktualizacji oraz mechanizmy włączenia mieszkańców. Głównym celem działań rewitalizacyjnych jest całkowita odnowa miasta i ożywienie społeczno-gospodarcze Katowic, które ma zapewnić poprawę jakości życia i umożliwić dalszy rozwój miasta.
W programie wyznaczony został obszar rewitalizacji składający się z 6 podobszarów miejskich w ramach jednostek pomocniczych: Śródmieście, Zawodzie, Załęże, Bogucice, Szopienice-Burowiec, Janów-Nikiszowiec i 5 podobszarów występowania problemów przestrzennych w jednostkach pomocniczych: Zawodzie, Załęże, Dąb, Wełnowiec-Józefowiec oraz Szopienice-Burowiec. Katowicka rewitalizacja obejmie 1 386,90 ha, czyli 8,42 proc. powierzchni miasta i dotyczyć będzie 70 046 osób, czyli 24,22 proc. ludności zamieszkałej w Katowicach.
Na całokształt działań rewitalizacyjnych poza projektami podstawowymi składają się tzw. projekty pozostałe, m.in. działania z zakresu rynku pracy, gospodarki, bezpieczeństwa publicznego, pomocy społecznej, działania horyzontalne wynikające z programów adresowanych do osób lub grup zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz tzw. przedsięwzięcia „oddolne” realizowane w ramach działalności fundacji czy organizacji pozarządowych.
Katowicka rewitalizacja trwa od lat
Pierwsze działania mające poprawić sytuację w Katowicach podjęto w 2005 roku, kiedy przyjęty został pierwszy Program Rewitalizacji Miasta Katowice obejmujący obszar Centrum oraz Giszowiec-Nikiszowiec. Prowadzone działania rewitalizacyjne koncentrowały się w zdecydowanej większości na zadaniach o charakterze infrastrukturalnym realizowanych w obszarach wyznaczonych do rewitalizacji. Były one uzupełnione przez zadania prowadzone przez Powiatowy Urząd Pracy oraz Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Skumulowana wartość wydatków majątkowych na realizację wieloletnich miejskich zadań inwestycyjnych do końca 2014 roku wyniosła ponad 1,6 mld zł. Dodatkowo instytucje zewnętrzne zrealizowały w obszarach kryzysowych szereg przedsięwzięć, zwłaszcza z zakresu mieszkalnictwa. Z kolei włączenie społeczności lokalnej w proces rewitalizacji ma pomóc w diagnozowaniu problemów oraz planowaniu działań naprawczych, co w Katowicach zapewniono poprzez organizację serii spotkań w obszarach zdegradowanych.
Nikiszowiec – wzorcowa rewitalizacja
Nikiszowiec to znajdujące się na wschodzie Katowic osiedle robotnicze wybudowane w latach 1908–1918 dla górników pobliskiej kopalni Giesche (od 1954 – Wieczorek), tuż obok szybu Nickisch, od którego wzięło swoją nazwę. Osiedle jest tzw. kolonią – wyraźnie ograniczoną przestrzennie jednostką urbanistyczną, złożoną z dziewięciu różnej wielkości bloków-kwartałów przeznaczonych dla około trzech tysięcy mieszkańców.
Do połowy lat 90. XX wieku kopalnia zapewniała odpowiednią infrastrukturę i usługi, opiekę zdrowotną, edukację. Finansowała też dom kultury i klub sportowy. W 1993 roku rozpoczęły się kłopoty osiedla mieszkaniowego. Kopalnia, która sama przeżywała problemy finansowe, przestała finansować je. W 1997 roku zlikwidowano nierentowny klub sportowy Górnik Janów i zamknięto dom kultury, zwiększyło się bezrobocie. Stopniowo Nikiszowiec – przez swoją odrębność i biedę – tracił na znaczeniu. Efektem było postępujące wykluczenie, najpierw społeczno-ekonomiczne, wkrótce też polityczne, związane z brakiem inwestycji i działań społeczno-kulturalnych.
Po likwidacji domu kultury jedyną placówką kulturalną dzielnicy było niewielkie muzeum społeczne, zwane Galerią Magiel, które ze względu na słabą promocję, niską aktywność i zły stan techniczny siedziby zostało zamknięte w 2005 roku. Cztery lata później miasto przekazało ten, przejęty wcześniej od kopalni, budynek na oddział Muzeum Historii Katowic. Rewitalizacja przyszłej filii muzeum była finansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i budżetu miasta. Wymieniono stolarkę okienną, przeprowadzono renowację elewacji, wybudowano drugą klatkę schodową, pion windowy z myślą o niepełnosprawnych, poprowadzono nowe instalacje. Otwarty w tym miejscu Dział Etnologii Miasta prezentuje dziś m.in. prace malarzy z Grupy Janowskiej, można tu też obejrzeć wyposażenie dawnej pralni czy typowego mieszkania robotniczego.
Uzupełnieniem kluczowych projektów wspierających rozwój społeczny mieszkańców Nikiszowca były różnego rodzaju inwestycje w infrastrukturę techniczną (wodnościekową, ciepłowniczą, elektryczną), a także przedsięwzięcia podnoszące atrakcyjność przestrzeni publicznej (przebudowa układu infrastruktury drogowej, renowacja nawierzchni drogowej, placów i chodników). Na terenie dzielnicy zamontowano także monitoring wizyjny.
Integracja społeczna
Początkowo, niezależnie od LPR, działania społeczne podjął Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS). W 2008 roku uruchomił Program Centrum Aktywności Lokalnej w Nikiszowcu (PCAL). Od 2012 roku program, którego celem jest zwiększenie integracji społecznej i aktywności lokalnej, realizowany jest przez Stowarzyszenie „Fabryka Inicjatyw Lokalnych” w partnerstwie z MOPS. W ramach programu od 2008 roku w Nikiszowcu organizowany jest Jarmark, który w ostatnich latach stał się ponadlokalną, dwudniową imprezą, która przyciąga około 10 tys. osób. To udany przykład współpracy instytucji samorządowych i przedstawicieli biznesu. Co roku jest inny temat przewodni, na przykład promocja lokalnego rękodzieła, nowo powstałej spółdzielni socjalnej „Rybka”, zbiórka pieniędzy na zakup roślin do ozdoby dzielnicy. Co ważne, zaangażowanie mieszkańców przy organizacji imprezy stało się katalizatorem dalszych działań prospołecznych.
Duże znaczenie dla lokalnej społeczności ma też Europejski Dzień Sąsiada, kameralna impreza o rodzinnym charakterze. Mieszkańcy do wspólnego biesiadowania zapraszają znajomych i sąsiadów. To „wędrujące” święto, organizowane co roku w innym kwartale, pokazuje, jak można się kulturalnie bawić i poznawać, uczy odpowiedzialności za otaczającą przestrzeń.
Szczególnym miejscem na mapie tej dzielnicy jest Centrum Zimbardo – miejsce spotkań młodych ludzi, w którym mogą rozwijać swoje zdolności, spotykać się rówieśnikami, poznawać ciekawych ludzi. Idea jego powstania narodziła się w grudniu 2012 roku, gdy prof. Philip Zimbardo, światowej sławy psycholog, przyjechał do Katowic na zaproszenie Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, a podczas wizyty w Nikiszowcu zainteresował się sytuacją tamtejszej młodzieży. Postanowił wówczas wesprzeć starania lokalnych społeczników o utworzenie miejsca spotkań dla młodych katowiczan. Centrum jego imienia otwarto w kwietniu 2014 roku.
Osiedle Nikiszowiec, które powstało przy kopalni, było z nią silnie związane przez niemal 100 lat. Powiązanie z zakładem pracy, które zapewniało mieszkańcom dostatek i bezpieczeństwo, stało się źródłem problemów na początku lat 90., gdy nastąpiła restrukturyzacja kopalni. Główną przesłanką do programu rewitalizacji nie była degradacja urbanistyczna, ale bezradność i brak samodzielności społeczności lokalnej.
Doświadczenia Nikszowca pokazują, że kluczem do skutecznej rewitalizacji jest realizacja projektów inicjujących i wspierających różnorodną aktywność lokalną. Bardzo poważnym ograniczeniem dla obszarów silnie powiązanych dużymi zakładami pracy jest bierność mieszkańców, niska przedsiębiorczość, ograniczona dbałość o dobro wspólne, niechęć do współdziałania. Dla kompleksowego wsparcia rozwoju i przemian społecznych niezbędne jest realizowanie kilku projektów, w tym wypadku stworzenie punktu doradczego, wsparcie rozwoju młodzieży, otwarcie ośrodka kulturalnego wzmacniającego budowę lokalnej tożsamości, organizacja imprez dla budowania więzi społecznych i promocji dzielnicy. Nikiszowiec, uznany w 2011 roku za Pomnik Historii, to część Katowic, a więc stolicy regionu i jednego z najbogatszych i najszybciej rozwijających się górnośląskich miast, a także wizytówka miasta i Śląska – modelowy przykład osiedla robotniczego, zaprojektowanego na początku XX wieku w niezwykle innowacyjny sposób, który dzięki udanemu programowi rewitalizacji znów stał się ważnym miejscem na mapie miasta i regionu.
Autor: Justyna Kamińska
Artykuł ukazał się w numerze 9/2016 „Wspólnoty Mieszkaniowej”